"Η εκπαίδευση του παιδιού" του Μπέρτραντ Ράσσελ - Μέρος 2ο

Συνέχεια από το 1ο Μέρος. Ακολουθούν αποσπάσματα από το βιβλίο.
Κενή γραμμή δηλώνει διακοπή συνέχειας. Oι εμφάσεις με έντονα γράμματα δικές μου.
-----------------------------------------------------------------------------------

Ο ΠΡΩΤΟΣ ΧΡΟΝΟΣ
Τα βρέφη είναι πολύ πιο πονηρά από ότι είναι ικανοί να υποθέσουν οι μεγάλοι. Αν ανακαλύψουν ότι όταν κλαίνε παράγουν ευχάριστα αποτελέσματα, θα κλαίνε.(…)
Το κλάμα ενός παιδιού είναι εν μέρει αντανακλαστικό που συνδέεται με πόνο, εν μέρει πράξη που εκτελείται με επιδίωξη την ευχαρίστηση.(…)
Γι’ αυτό το παιδί γρήγορα αρχίζει να κλαίει γιατί επιθυμεί μια ευχαρίστηση, όχι γιατί αισθάνεται σωματικό πόνο. Αυτό είναι ένα από τους πρώτους θριάμβους της νοημοσύνης του. Άλλα στην προσπάθεια που κάνει, δεν μπορεί να δώσει το ίδιο κλάμα μ’ εκείνο που δίνει όταν πραγματικά πονάει. Το προσεκτικό αυτί της μητέρας γνωρίζει τη διαφορά, και αν είναι φρόνιμη θα αγνοήσει το κλάμα που δεν είναι έκφραση σωματικού πόνου.

Μην τροφοδοτείται την έπαρση του παιδιού αφήνοντάς το να δει ότι ενδιαφέρεστε για το αν κοιμάται, τρώει ή έχει κενώσεις όπως θα πρέπει. Αυτό δεν ισχύει μόνο για το πρώτο έτος της ζωής, αλλά ακόμη περισσότερο για τα επόμενα έτη. Ποτέ μην αφήνετε το παιδί να σκεφθεί ότι μια αναγκαία κανονική ενέργεια, όπως να φάει, που έπρεπε να είναι ευχαρίστηση, είναι κάτι που εσείς επιθυμείτε, και ότι θέλετε να το κάνει για να σας ευχαριστήσει. Αν το κάνετε, το παιδί γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι απέκτησε μια νέα πηγή δύναμης, και αναμένει να το καλοπιάνετε για να κάνει πράξεις που πρέπει αυθόρμητα να τις εκτελεί.

ΦΟΒΟΣ
Υπάρχουν, βέβαια, πολύ ισχυρά επιχειρήματα για την άποψη ότι οι πλείστοι των φόβων που συνήθως τους θεωρούμε σαν ενστικτώδεις είναι επίκτητοι και δεν θα εμφανίζονταν αν δεν τους δημιουργούσαν οι ενήλικοι.

Νομίζω ότι ένας παράλογος φόβος δεν πρέπει ποτέ απλώς ν’ αφήνεται στην ψυχή του παιδιού, αλλά πρέπει βαθμιαία να ξεπερνιέται με την εξοικείωση με ασθενέστερες μορφές του.(…) Όταν μια κατάσταση έχει επανειλημμένα δοκιμασθεί χωρίς ζημιά, η εξοικείωση σκοτώνει το φόβο.

Ο φόβος του μυστηριώδους (…) Οι περισσότερες δεισιδαιμονίες οφείλονται σ’ αυτόν. Εκλείψεις, σεισμοί, λοιμοί και άλλα τέτοια γεγονότα τον διεγείρουν σε πολύ μεγάλο βαθμό σε αμαθείς πληθυσμούς. Είναι μια πολύ επικίνδυνη μορφή φόβου, τόσο σε ατομική όσο και από κοινωνική άποψη. Το ξερίζωμά του σε νεαρή ηλικία είναι γι’ αυτό πολύ επιθυμητό. Το κύριο αντίδοτο για να το πετύχουμε είναι η επιστημονική εξήγηση. Δεν είναι ανάγκη καθετί που είναι μυστηριώδες σε πρώτη ματιά να εξηγείται. Ύστερα από ένα αριθμό εξηγήσεων που του δόθηκαν, το παιδί θα υποθέτει ότι υπάρχουν εξηγήσεις σε άλλα περιστατικά, και θα γίνεται δυνατό τα του λέμε ότι η εξήγηση δεν μπορεί να δοθεί ακόμη. Το σπουδαίο είναι να δημιουργήσουμε, όσο το δυνατό γρηγορότερα, την εντύπωση ότι η αίσθηση του μυστηρίου οφείλεται μόνο στην άγνοια, που μπορεί να διαλυθεί με υπομονή και διανοητική προσπάθεια. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πολλά πράγματα που φοβίζουν τα παιδιά στην αρχή με τις μυστηριώδεις ιδιότητές τους αρχίζουν να τα ευχαριστούν μόλις ξεπεραστεί ο φόβος. Έτσι το μυστήριο γίνεται κίνητρο για μελέτη, ευθύς ως πάψει να σπρώχνει σε δεισιδαιμονία.

Μερικά προβλήματα, ωστόσο, είναι δύσκολα και απαιτούν πολύ λεπτότητα. Το δυσκολότερο είναι ο θάνατος.
Ένα άτομο με ορθόδοξη πίστη θα έχει μικρότερη δυσκολία από εκείνο που νομίζει ότι δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο. Αν υποστηρίζεται τη δεύτερη άποψη, να μην λέτε τίποτε αντίθετο προς αυτή. Σε καμία περίπτωση ο γονιός δεν δικαιολογείται λέγοντας ψέματα στο παιδί του. Είναι καλύτερα να του εξηγήσει ότι ο θάνατος είναι ένας ύπνος από τον οποίο ο άνθρωπος δεν ξυπνάει. Αυτό πρέπει να ειπωθεί χωρίς επισημότητα, σαν κάτι συνηθέστατο που εύκολα μπορεί να φαντασθεί κανείς. Αν το παιδί στενοχωριέται γιατί το ίδιο μια μέρα θα πεθάνει, πέστε του ότι αυτό δεν πρόκειται αν του συμβεί για πολλά - πολλά χρόνια. (…) Σε όλες τις φάσεις, να του μιλάτε με σαφήνεια και ειλικρίνεια, να του λέτε όλα όσα σκέπτεστε, και να του δημιουργείτε την εντύπωση ότι το θέμα μάλλον δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον. Δεν κάνει καλό τόσο στο μεγάλο όσο και στο νέο να χάνει τον καιρό του σκεπτόμενος το θάνατο.

Προπάντων, αν επιθυμείτε να σκορπίσετε το φόβο από τα παιδιά, να είστε άφοβοι εσείς οι ίδιοι.(…) Η ζωή είναι γεμάτη κινδύνους, αλλά ο συνετός άνθρωπος αγνοεί εκείνους που είναι αναπόφευκτοι, και ενεργεί φρόνιμα αλλά χωρίς συγκίνηση ως προς εκείνους που μπορεί ν’ αποφευχθούν.

ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Παιχνίδι και επίδειξη είναι ζωτική ανάγκη της παιδικής ηλικίας, για την οποία πρέπει να δημιουργείται κάθε ευκαιρία αν θέλουμε το παιδί να είναι ευτυχισμένο και γερό, εντελώς ανεξάρτητα από κάθε παραπέρα χρησιμότητα σε αυτές τις δραστηριότητες.

Τα παιχνίδια δεν του παίρνουν χρόνο που θα μπορούσε να τον ξοδεύει επωφελέστερα με άλλους τρόπους: αν όλες τις ώρες του ασχολιόταν με σοβαρά πράγματα, γρήγορα θα γινόταν νευρόσπαστο.

Το ίδιο ισχύει για την αντίρρηση να μιλούμε στα παιδιά για νεράιδες και γίγαντες και μάγισσες και μαγικά χαλιά, κτλ. Δεν πολυσυμπαθώ τους ασκητές της αλήθειας, όπως και κάθε άλλους ασκητές. Συνήθως λέγετε ότι τα παιδιά δεν διακρίνουν μεταξύ προσποίησης και πραγματικότητας, αλλά δεν βλέπω και σπουδαίο λόγο να το πιστεύω. Δεν πιστεύουμε ότι υπήρξε ο Άμλετ, αλλά θα μας ήταν πολύ ενοχλητικός ο άνθρωπος που θα επέμενε να μας το θυμίζει ενώ εμείς χαιρόμαστε το έργο. Έτσι και τα παιδιά ενοχλούνται από την άξεστη υπενθύμιση της πραγματικότητας, χωρίς αυτό καθόλου να σημαίνει ότι επιμένουν στην πίστη που τα ίδια δημιούργησαν.
Η αλήθεια είναι σπουδαία, και η φαντασία είναι σπουδαία. Αλλά η φαντασία αναπτύσσεται ενωρίτερα στην ιστορία του ατόμου, όπως και του ανθρώπινου γένους. Όσο ικανοποιούνται οι φυσικές ανάγκες του παιδιού, βρίσκει τα παιχνίδια πολύ πιο ενδιαφέροντα από την πραγματικότητα. Στα παιχνίδια είναι βασιλιάς: πράγματι, κυβερνάει την επικράτειά του με δύναμη που ξεπερνάει εκείνη κάθε επίγειου μονάρχη. Στην πραγματικότητα πρέπει να πάει να κοιμηθεί μια ορισμένη ώρα, και να υπακούσει σ’ ένα οικοδεσπότη με βαριές διαταγές. Εξοργίζεται όταν οι στερούμενοι φαντασίας ενήλικοι παρεμβαίνουν στην «σκηνοθεσία» του. Όταν έχει κατασκευάσει ένα τοίχο που ούτε ο μεγαλύτερος των γιγάντων δεν μπορεί να τον αναρριχηθεί, και εσείς αφρόντιστα τον δρασκελάτε, θυμώνει τόσο όσο και ο Ρωμύλος με το Ρώμο.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ

Η κατασκευή και η καταστροφή παρόμοια ικανοποιούν τη θέληση για δύναμη, αλλά η κατασκευή είναι, κατά κανόνα, δυσκολότερη και γι’ αυτό δίνει μεγαλύτερη ικανοποίηση στο άτομο που μπορεί να την τελειώσει.

Οι πρώτες απαρχές πολλών αρετών προβάλλουν από την εμπειρία με παιχνίδια κατασκευών. Όταν ένα παιδί σας παρακαλεί ν’ αφήσετε άθικτες τις κατασκευές του, εύκολα μπορείτε να το κάνετε να καταλάβει ότι και αυτό πρέπει να μην καταστρέφει τις κατασκευές άλλων ανθρώπων. Με αυτό τον τρόπο μπορείτε να δημιουργήσετε σεβασμό για τα προϊόντα της εργασίας, την μόνη κοινωνικά αβλαβή πηγή ατομικής ιδιοκτησίας. Δίνετε επίσης στο παιδί μια υποκίνηση για υπομονή, επιμονή και παρατήρηση. Χωρίς αυτές τις ιδιότητες, δεν θα καταφέρει να κτίσει τον πύργο του.

Η πρώτη ώθηση ενός παιδιού σ’ ένα κήπο είναι να κόβει κάθε ελκυστικό λουλούδι. Είναι εύκολο αυτό να το αναχαιτίσουμε με απαγόρευση, αλλά απλή απαγόρευση είναι ανεπαρκής σαν αγωγή. Χρειάζεται αν δημιουργηθεί στο παιδί ο ίδιος σεβασμός για τον κήπο που περιορίζει τους ενήλικους από το ασυλλόγιστο κόψιμο λουλουδιών. Ο σεβασμός του ενηλίκου οφείλεται στην κατανόηση εργασίας και προσπάθειας για να παραχθεί ένα ευχάριστο αποτέλεσμα. Όταν το παιδί γίνει τριών χρονών, μπορείτε να του παραχωρήσετε μια γωνιά στον κήπο και να το ενθαρρύνετε να σπείρει σπόρους σε αυτό. Όταν τα φυτά μεγαλώσουν και ανθίσουν, τα δικά του λουλούδια του φαίνονται πολύτιμα και θαυμάσια. Τότε μπορεί να εκτιμήσει ότι και τα λουλούδια της μητέρας του πρέπει επίσης να τα μεταχειρίζεται με προσοχή.
Η εξάλειψη της άλογης ωμότητας πραγματοποιείται ευκολότερα με την ανάπτυξη ενδιαφέροντος για κατασκευή και βελτίωση.

Η ορθή επιστήμη συνεχώς αλλάζει, και μία ικανή νεολαία πρέπει να κοιτάζει μπροστά για να βοηθάει αυτή την διαδικασία. Συνεπώς η στάση που δημιουργείται από μία επιστημονική παιδεία είναι πιθανό να είναι πιο κατασκευαστική από εκείνη που δημιουργείται από τη μελέτη νεκρών γλωσσών. Οπουδήποτε η αποφυγή λάθους είναι το κύριο που επιδιώκεται, εκεί η εκπαίδευση τείνει να δημιουργεί ένα πνευματικά αναιμικό τύπο. Η προσδοκία να γίνει κάτι τολμηρό με τη γνώση κάποιου, πρέπει να υποστηρίζεται μπροστά σε όλους τους ικανότερους νέους και νέες.

ΕΓΩΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ

Ευχής έργο είναι οι άντρες και οι γυναίκες να έβρισκαν, κατά το δυνατό, την ευτυχία τους με τρόπους που δεν υπόκεινται στην ατομική ιδιοκτησία, δηλαδή σε δημιουργικές μάλλον παρά αμυντικές δραστηριότητες.

ΦΙΛΑΛΗΘΕΙΑ

Η αφιλαλήθεια, σαν πρακτική, είναι σχεδόν πάντα προϊόν φόβου. Το παιδί που μεγάλωσε χωρίς φόβο θα είναι φιλαλήθες, όχι λόγω ηθικής προσπάθειας, αλλά γιατί ποτέ δεν θα του χρειαστεί να φερθεί αλλιώτικα. Το παιδί που ανατράφηκε φρόνιμα και ευγενικά έχει ειλικρινές βλέμμα στα μάτια, και άφοβη διαγωγή ακόμη και μπροστά σε ξένους.

Η άτεγκτη φιλαλήθεια των ενηλίκων προς τα παιδία είναι, φυσικά, απόλυτα απαραίτητη αν δεν θέλουμε τα παιδιά να μαθαίνουν να ψεύδονται.

Οι γονείς δεν καταλάβαιναν ότι τα παιδιά είναι καταπληκτικώς οξυδερκή. Δεν κατανοούν όλους τους σοβαρούς πολιτικούς λόγους για αγυρτεία, αλλά την απαξιούν στα ίσα και απλά. Ζηλοτυπίες και πόθοι, που δεν συνειδητοποιείτε, θα είναι φανερά στο παιδί σας, που θα παραμερίζει τη θαυμάσια ηθική ομιλία σας για την αχρειότητα των αντικειμένων αυτών των παθών. Ποτέ μην ισχυριστείτε ότι είστε αλάθητος και αψεγάδιαστος. Το παιδί δεν θα σας πιστέψει, και θα ήταν καλύτερα για σας αν το έκανε.

Η αμετάβλητη φιλαλήθεια προς ένα παιδί έχει για επιβράβευσή της την αυξανόμενη εμπιστοσύνη του.

Η φιλαλήθεια είναι κάτι σαν μειονέκτημα σε μία υποκριτική κοινωνία, αλλά το μειονέκτημα υπερσταθμίζεται από τα πλεονεκτήματα της αφοβίας, χωρίς την οποία κανένας δεν μπορεί να είναι φιλαλήθης. Επιθυμούμε τα παιδιά να είναι λεβέντες, ειλικρινή, έντιμα, αυτοσεβαστικά. Όσο για εμένα, θα προτιμούσα να τα έβλεπα να’ αποτυχαίνουν για αυτές τις ιδιότητες παρά να πετυχαίνουν με τα φερσίματα του δούλου.

ΤΙΜΩΡΙΑ

Πιστεύω ότι η τιμωρία έχει πολύ μικρή θέση στη διαπαιδαγώγηση. Αλλ’ αμφιβάλλω αν χρειάζεται να είναι βαριά. Μεταξύ των τιμωριών συμπεριλαμβάνω το βάλσιμο φωνών και την επίπληξη. Η πιο βαριά ποινή που πρέπει ποτέ να χρειάζεται είναι η αυθόρμητη φυσική έκφραση αγανάκτησης.

ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Η ηθική διδασκαλία δεν πρέπει να γίνεται από την άποψη του ενήλικου, αλλά όπως αισθάνεται το παιδί. Και αυτό θέλει να βλέπει πως γίνεται αυτό που του λέμε. Εδώ βρίσκεται και ο λόγος που το παράδειγμα είναι τόσο σπουδαίο. Ένα παιδί που παρατήρησε κάποιο ξυλουργό να δουλεύει προσπαθεί ν’ αντιγράψει τις κινήσεις του. Ένα παιδί που βλέπει τους γονείς του να συμπεριφέρονται με ευγένεια και σεβασμό προσπαθεί να τους αντιγράψει σε αυτό το ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση το κύρος συνδέεται με αυτό που θέλει να μιμηθεί. Αν δώσατε στο παιδί σας ένα όλο στόμφο μάθημα για τη χρήση ενός πριονιού, αλλά εσείς το χρησιμοποιείτε ως μπαλτά, ποτέ δεν θα το κάνετε ξυλουργό.

Αν και τόσο τα μεγαλύτερα όσο και τα μικρότερα παιδιά είναι σπουδαία, τα συνομήλικα είναι ακόμη περισσότερο, οπωσδήποτε από την ηλικία των τεσσάρων χρόνων. Πολύ χρειάζεται να διδαχθεί η συμπεριφορά προς ίσους. Οι περισσότερες από τις ανισότητες στον τωρινό κόσμο είναι τεχνητές, και θα ήταν καλό αν η συμπεριφορά μας τις αγνοούσε. Πλούσιοι άνθρωποι φαντάζονται τον εαυτό τους ανώτερο από τους μαγείρους τους και συμπεριφέρονται προς αυτούς με διαφορετικό τρόπο από εκείνο με τον οποίο συμπεριφέρονται στην κοινωνία. Αλλά νιώθουν κατώτεροι μπροστά σ’ ένα Δούκα, και τον περιποιούνται μ’ ένα τρόπο που δείχνει έλλειψη αυτοσεβασμού. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις ενεργούν άσχημα: πρέπει να αισθάνονται το μάγειρο και τον δούκα σαν ίσους και να φέρονται σε αυτούς επίσης σαν σε ίσους.

ΣΤΟΡΓΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΑΘΕΙΑ

Σε κάποιο βαθμό η διανοητική δουλεία στο αρχικό περιβάλλον είναι φυσιολογική. Ελάχιστοι ενήλικοι είναι ικανοί να έχουν γνώμες άλλες από εκείνες που διδάχθηκαν από τους γονείς ή τους δασκάλους τους, εκτός και υπάρχει κάποιο γενικό ρεύμα που τους πάει αλλού. Είναι δυνατόν, εντούτοις, να υποστηριχθεί ότι η διανοητική δουλεία είναι κάτι το φυσικό και κανονικό. Κλίνω να παραδεχθώ ότι μπορεί ν’ αποφευχθεί με μια επί τούτο εκπαίδευση. Αυτή η μορφή γονικής και σχολικής επιρροής πρέπει προσεκτικά ν’ αποφεύγεται, γιατί, σ’ ένα κόσμο που γρήγορα αλλάζει, είναι υπερβολικά επικίνδυνο να συγκρατούμε τις γνώμες της περασμένης γενεάς.

Ο γονιός πρέπει να ενεργεί αναφορικά προς το παιδί. Αλλά το παιδί πρέπει να ενεργεί αναφορικά προς τον εαυτό του και τον έξω κόσμο. Αυτή είναι μια βασική διαφορά. Το παιδί δεν έχει σπουδαίο έργο να επιτελέσει σε σχέση με τους γονείς του. Το καθήκον του είναι να μεγαλώνει φρόνιμο και γερό, και όσο αυτό το κάνει τόσο ικανοποιείται σωστά το γονικό ένστικτο.

Δύσκολο είναι το ζήτημα του πως και πότε πρέπει να πληροφορήσουμε το παιδί για το κακό που υπάρχει στον κόσμο. Είναι αδύνατο να μεγαλώνει αγνοώντας τους πολέμους και τις σφαγές και τη φτώχεια και την προλήψιμη αρρώστια που δεν προλαμβάνεται. Σε κάποιο στάδιο της ανάπτυξής του το παιδί πρέπει να γνωρίσει αυτά τα πράγματα, και πρέπει να συνδυάσει τη γνώση με τη σταθερή πεποίθηση ότι είναι τρομερό να επιβάλλει, ή έστω να επιτρέπει, κάποιο πόνο που μπορεί ν’ αποφευχθεί.

Μια νοητική συνήθεια αφοβίας που οφείλεται στην προσδοκία καλοσύνης πρέπει σταθερά να δημιουργείται πριν το παιδί έρθει σε θέση ν’ αντιμετωπίσει την ύπαρξη της κακίας.

Ακόμη η ιστορία μπορεί να διδαχθεί με όλους τους πολέμους. Αλλά όταν μιλάμε για πολέμους, η συμπάθειά μας, πρώτα, πρέπει να κλείνει προς τον ηττημένο. Θα άρχιζα με μάχες στις οποίες είναι φυσικό να αισθάνεται κανείς ότι είναι με το μέρος των νικημένων – π.χ. τη μάχη του Χάστινγκς διδάσκοντας έναν Αγγλόπαιδο. Θα τόνιζα πάντα τις πληγές και τα βάσανα που δημιουργούν οι μάχες. Βαθμιαία θα οδηγούσα το παιδί να μην αισθάνεται φατριασμό διαβάζοντας για πολέμους, και να θεωρεί αμφότερες τις πλευρές σαν σύνολα ανόητων ανθρώπων που είχαν χάσει την αυτοκυριαρχία τους, και έπρεπε να έχουν νοσοκόμους να τους βάζουν στο κρεβάτι μέχρι να γίνουν καλά. Θα παρομοίαζα τους πολέμους με καυγάδες παιδιών στο νηπιαγωγείο. Με αυτό τον τρόπο νομίζω ότι τα παιδιά θα μπορούν να διαπαιδαγωγηθούν να βλέπουν την αλήθεια για τον πόλεμο, και να αντιλαμβάνονται ότι είναι ανοησία.
Αν κάποιο πραγματικό περιστατικό αγένειας ή σκληρότητας περιέχεται σε γνώση του παιδιού πρέπει πλήρως να συζητείται, με όλες τις ηθικές αξίες που ο ίδιος ο ενήλικος τις συνδέει με το γεγονός, και πάντα με την υπόμνηση ότι τα άτομα που σκληρά ενήργησαν ήταν ανόητα, και δεν ήξεραν τίποτε καλύτερο γιατί δεν είχαν καλή ανατροφή.

Θα του έδινα πάντα το αίσθημα ότι το κακό μπορεί να καταπολεμηθεί, και προέρχεται από άγνοια και έλλειψη αυτοελέγχου και κακής αγωγής. Δεν θα το ενθάρρυνα να αγανακτεί κατά των κακούργων, αλλά μάλλον να τους θεωρεί σαν κακοτεχνίτες, που δεν ξέρουν σε τι συνίσταται η ευτυχία.

Η στοργή σαν σε ίσο, που είναι το άριστο είδος, είναι πολύ πιθανότερο να υφίσταται εκεί όπου υπάρχει ευτυχία και απουσία φόβου. Φόβοι, συνειδητοί ή ασυνείδητοι, είναι πολύ πρόσφοροι στη δημιουργία μίσους, γιατί άλλα άτομα θεωρούνται ικανά να προκαλέσουν κακό. Με τους περισσότερους ανθρώπους, όπως έχουν τώρα τα πράγματα, ο φθόνος είναι ένας φραγμός για την πλατιά διάδοση της στοργής. Δεν νομίζω ότι ο φθόνος μπορεί να παρεμποδισθεί αν λείπει η ευτυχία. Η ηθική διδασκαλία είναι ανίσχυρη να θίξει τις υποσυνείδητες μορφές του. Η ευτυχία, με τη σειρά της, πλατιά παρεμποδίζεται από το φόβο. Οι νέοι που έχουν ευκαιρία ευτυχίας παρεμποδίζονται να τη χαρούν από γονείς και «φίλους», τυπικά για ηθικούς λόγους, στην πραγματικότητα από φθόνο. Αν οι νέοι έχουν αρκετή αφοβία θα αγνοήσουν τους γκρινιάρηδες. Αλλιώς θ’ αφεθούν οι ίδιοι σε άθλια ζωή και θα σμίξουν με τη συντροφιά των φθονερών ηθικολόγων. Η διαπαιδαγώγηση χαρακτήρα που εξετάσαμε προορίζεται να δημιουργήσει ευτυχία και θάρρος. Γι’ αυτό, νομίζω ότι κάνει παν δυνατόν για να ελευθερώσει τις πηγές της στοργής. Περισσότερο από αυτό δεν μπορεί να κάνει. Αν λέτε στα παιδία ότι οφείλουν να είναι στοργικά, διατρέχετε τον κίνδυνο να δημιουργήσετε υποκριτές και αγύρτες. Αλλά αν τα κάνετε ευτυχισμένα και ελεύθερα, αν τα περιβάλλετε με ευγένεια και λεπτότητα, θα διαπιστώσετε ότι αυθόρμητα φέρονται φιλικά στον καθένα και ότι σχεδόν ο καθένας ανταποκρίνεται με φιλική συμπεριφορά προς αυτά.

ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

Η σεξουαλική περιέργεια κανονικά αρχίζει κατά το τρίτο έτος, με τη μορφή ενδιαφέροντος στις σωματικές διαφορές μεταξύ αντρών και γυναικών και μεταξύ ενηλίκων και παιδιών. Από τη φύση αυτή η περιέργεια δεν έχει ιδιότητα στη μικρή παιδική ηλικία, αλλά απλώς είναι μέρος της γενικής περιέργειας. Η ειδική ιδιότητα που βρίσκεται να ενυπάρχει σε παιδιά που συμβατικά ανατρέφονται οφείλεται στην πρακτική των ενήλικων να δημιουργούν μυστήρια. Όταν δεν υπάρχει μυστήριο η περιέργεια σβήνει αμέσως μόλις ικανοποιηθεί. Σ’ ένα παιδί πρέπει, από την αρχή να του επιτρέπεται να βλέπει τους γονείς του, τους αδελφούς και τις αδελφές του χωρίς τα ρούχα τους οποτεδήποτε αυτό συμβαίνει με φυσικό τρόπο. Καθόλου δεν πρέπει να δημιουργείται αναταραχή. Απλώς δεν πρέπει να γνωρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν διάφορες απόψεις για τη γύμνια. (Φυσικά, αργότερα θα πρέπει να τις γνωρίσει). Διαπιστώνεται ότι το παιδί γρήγορα παρατηρεί τις διαφορές μεταξύ του πατέρα του και της μητέρας του και τις συνδέει με τις διαφορές μεταξύ των αδελφών και αδελφάδων του. Αλλά μόλις το θέμα διερευνηθεί σε όλη την έκτασή του χάνει το ενδιαφέρον του, σαν ντουλάπι που συχνά ανοίγεται. Φυσικά, στις ερωτήσεις που κάνει το παιδί κατ’ αυτή την περίοδο πρέπει να δίνονται απαντήσεις όπως και στις ερωτήσεις του κάθε άλλου είδους.
Η απάντηση στις ερωτήσεις είναι το σπουδαιότερο μέρος της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Δύο κανόνες καλύπτουν το θέμα. Πρώτος, πάντα να δίνεται αληθινή απάντηση σε μια ερώτηση. Δεύτερος, πάντα να θεωρείται η σεξουαλική γνώση ακριβώς όπως και κάθε άλλη γνώση.

Το σεξ πρέπει εξαρχής να το διαπραγματευόμαστε σαν κάτι φυσικό, τερπνό και κόσμιο. Αν κάνουμε αλλιώς είναι σαν να δηλητηριάζουμε τις σχέσεις αντρών και γυναικών, γονέων και παιδιών. Το σεξ βρίσκεται στο άριστο σημείο του μεταξύ ενός πατέρα και μιας μητέρας που αγαπούν ο ένας τον άλλο και τα παιδιά τους. Είναι πολύ καλύτερα να πρωτογνωρίσουν τα παιδία το σεξ στις σχέσεις των γονέων τους παρά να έχουν τις πρώτες εντυπώσεις τους από αισχρολογίες. Είναι ιδιαίτερα κακό ν’ ανακαλύπτουν το σεξ μεταξύ των γονέων τους σαν ένοχο μυστικό που κρύβεται από αυτά.

Κάτι άλλο είναι ουσιαστικό στη διδασκαλία για τον έρωτα. Η ζήλια δεν πρέπει να θεωρείται σαν δικαιολογήσιμη επιμονή σε βάρος των δικαιωμάτων άλλου, αλλά σαν ατύχημα για όποιον την νιώθει και αδικία για τον υφιστάμενο αυτή. Όπου τα κτητικά στοιχεία εισέρχονται στον έρωτα, αυτός χάνει τη ζωογόνο δύναμή του και κατατρώγει την προσωπικότητα. Όπου απουσιάζουν, ολοκληρώνει την προσωπικότητα και προσφέρει μεγαλύτερη ένταση ζωής.

Η αγάπη δεν μπορεί να είναι καθήκον, γιατί δεν υπόκειται στη θέληση. Είναι δώρο ουρανοκατέβατο, το καλύτερο που μας προσφέρει η ζωή. Εκείνοι που την κλείνουν σ’ ένα κλουβί καταστρέφουν την ομορφιά και τη χαρά που μπορεί να δείξει μόνο όταν είναι ελεύθερη και αυθόρμητη. Εδώ, πάλι, ο φόβος είναι ο εχθρός. Αυτός που φοβάται μη χάσει ότι κάνει την ευτυχία της ζωής του το έχει κιόλας χάσει. Σε αυτό το ζήτημα, όπως και σε άλλα, η αφοβία είναι η ουσία της σύνεσης.

ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

Η αντίληψη για την «ηθική ευθύνη» είναι «υπεύθυνη» για το τόσο κακό. Ας φαντασθούμε δύο παιδιά, ένα τους έχει την καλή τύχη να φοιτά σε νηπιαγωγείο, ενώ το άλλο είναι εγκαταλειμμένο στη μίζερη ζωή της φτωχογειτονιάς. Είναι το δεύτερο παιδί «ηθικά υπεύθυνο» που μεγαλώνει λιγότερο αξιοθαύμαστα από το πρώτο; Είναι οι γονείς του «ηθικά υπεύθυνοι» για την άγνοια και την αφροντισιά που τους κάνει ανίκανους καλά να το αναθρέψουν; Είναι οι πλούσιοι «ηθικά υπεύθυνοι» για τον εγωισμό και την ανοησία που τους εμφυσήθηκε στα ιδιωτικά σχολεία, και που τους κάνει να προτιμούν τις ανόητες πολυτέλειές τους αντί για τη δημιουργία μιας ευτυχισμένης κοινωνίας; Όλοι είναι θύματα των περιστάσεων. Όλοι απέκτησαν χαρακτήρες που διαστρεβλώθηκαν στη μικρή παιδική ηλικία τους, και νόηση που κολοβώθηκε στο σχολείο. Κανένας καλός σκοπός δεν εξυπηρετείται με την προτίμησή μας να τους θεωρούμε σαν «ηθικά υπεύθυνους», και να στρέφουμε εναντίον τους την κατακραυγή μας γιατί υπήρξαν λιγότερο τυχεροί απ’ όσο ήταν δυνατόν να είναι.
Υπάρχει μόνο ένας δρόμος προς την πρόοδο, στην εκπαίδευση όπως και άλλα ανθρώπινα ζητήματα, και αυτός είναι: γνώση που διέπεται από αγάπη. Χωρίς γνώση, η αγάπη είναι ανίσχυρη, χωρίς αγάπη, η γνώση είναι καταστρεπτική.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Είναι κακό για τη νοημοσύνη, και τελικά για το χαρακτήρα, να αφήνεται η μόρφωση να επηρεάζεται από ηθικές απόψεις. Δεν πρέπει να υπάρχει η σκέψη ότι κάποια γνώση είναι βλαβερή και κάποια άγνοια καλή. Η γνώση που μεταδίδεται πρέπει να μεταδίδεται για νοητικό σκοπό, όχι για ν’ αποδείξει κάποιο ηθικό ή πολιτικό συμπέρασμα.

Οι νέοι πρέπει να ενθαρρύνονται να θεωρούν κάθε ζήτημα σαν ανοικτό, και να είναι ικανοί να εγκαταλείπουν μια άποψη σαν το αποτέλεσμα ενός επιχειρήματος.

ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΙΝ ΤΑ ΔΕΚΑΤΕΣΣΕΡΑ

Ιδιαίτερα περισσότερα μπορεί να μαθαίνονται αν οι μαθητές επιθυμούν να μαθαίνουν παρά αν θεωρούν τη μάθηση αγγαρεία.

Είναι ανάγκη να προσέχουμε, διδάσκοντας ιστορία, να μην προβάλλουμε απόψεις που είναι ενδιαφέρουσες σ’ εμάς μέχρι το παιδί να γίνει ώριμο γι’ αυτές. Οι δύο όψεις που πρωτοενδιαφέρουν είναι: η γενική ιστορική αναπαράσταση και πορεία, από τη γεωλογία στον άνθρωπο, από το βάρβαρο άνθρωπο στον πολιτισμένο άνθρωπο κ.ο.κ. και το δραματικό-ιστορικό ενδιαφέρον γεγονότων που έχουν ένα συμπαθητικό ήρωα. Αλλά νομίζω πως πρέπει να διατηρήσουμε στο νου μας, σαν οδηγητική γραμμή, την αντίληψη της βαθμιαίας εναλλασσόμενης προόδου, που διαρκώς παρεμποδίζεται από την βαρβαρότητα την οποία κληρονομούμε από τα κτήνη, και που εντούτοις βαθμιαία μας οδηγεί στην κυριαρχία επί του εαυτού μας και του περιβάλλοντος μέσω της γνώσης. Πρόκειται για την αντίληψη ότι στο ανθρώπινο γένος σαν σύνολο, που μάχεται εναντίον του έξω χάους και του μέσα σκότους, η μικρή λάμπα του λογικού βαθμιαία μεγαλώνει σε μέγα φως με το οποίο διασκορπίζεται η νύκτα. Οι διαιρέσεις σε φυλές, έθνη και πίστεις πρέπει να διαπραγματεύονται σαν ανοησίες που μας ξεστρατίζουν στον αγώνα κατά του Χάους και της Μεγάλης Νύκτας, που είναι η αληθινά ανθρώπινη δραστηριότητά μας.
Θα έδινα πρώτα τις απεικονίσεις αυτού του θέματος, και μόνο ύστερα το ίδιο το θέμα. Θα έδειχνα το βάρβαρο άνθρωπο να μαζεύεται από το κρύο, να ροκανίζει τους άγριους καρπούς της γης. Θα έδειχνα την ανακάλυψη της φωτιάς, και τα αποτελέσματά της. Εδώ θα είχε τη θέση της η ιστορία του Προμηθέα. Θα έδειχνα τις απαρχές της γεωργίας στην Κοιλάδα του Νείλου, και την εξημέρωση των προβάτων, αγελάδων και σκύλων. Θα έδειχνα την ανάπτυξη των πλοίων από τα πρωτόγονα κανό στα σημερινά υπερωκεάνια, και την ανάπτυξη των πόλεων από οικισμούς τρωγλοδυτών στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Θα έδειχνα τη βαθμιαία ανάπτυξη της γραφής και αρίθμησης. Θα έδειχνα τη βραχεία λάμψη της Ελλάδας, το διάχυτο μεγαλείο της Ρώμης, το σκότος που επακολούθησε, και τον ερχομό της επιστήμης [1] . Όλο αυτό το σύνολο θα μπορούσε να γίνει ενδιαφέρον στις λεπτομέρειές του ακόμη και στα πολύ μικρά παιδιά. Δεν θα αποσιωπούσα πολέμους και διώξεις και σκληρότητες, αλλά και δεν θα πρόβαλα σε θαυμασμό στρατιωτικούς κατακτητές. Οι πραγματικοί κατακτητές, στη διδασκαλία μου της ιστορίας, θα ήταν εκείνοι που έκαναν κάτι για να διασκορπίσουν τα σκοτάδια μέσα μας και έξω μας – Ο Βούδας και ο Σωκράτης, ο Αρχιμήδης, ο Γαλιλαίος και ο Νεύτων, και όλοι οι άνθρωποι που βοήθησαν ν’ αποκτήσουμε εξουσία επάνω στον εαυτό μας ή τη φύση.

Στα πρώτα χρόνια του σχολείου πρέπει να υπάρχει χρόνος προορισμένος για χορό, που είναι καλός για το σώμα και αγωγή αισθητικής, εκτός που είναι μεγάλη ευχαρίστηση για τα παιδιά.

Αυτό που αξίζει είναι η μεγάλη εξοικείωση με μερικά δείγματα καλής λογοτεχνίας – μια τέτοια εξοικείωση θα επηρεάσει το ύφος, όχι μόνο του γραψίματος αλλά και της σκέψης.

Νομίζω ότι το καλό αποτέλεσμα της λογοτεχνίας δεν μπορεί πλήρως ν’ αποκτηθεί χωρίς αποστήθιση.

Η απλή εκμάθηση ηθικοπλαστικών κειμένων φαίνεται ανιαρή και επιτηδευμένη στα περισσότερα παιδιά, και γι’ αυτό αποτυγχάνει του σκοπού της. Καλύτερα είναι η αποστήθιση να συνδυάζεται με παίξιμο σε σκηνή, γιατί τότε γίνεται αναγκαίο μέσο για κάτι και αυτό αρέσει σε κάθε παιδί. Από την ηλικία των τριών χρόνων και πέρα, τα παιδιά ευχαριστούνται να παίζουν θέατρο. Το κάνουν αυθόρμητα, αλλά είναι καταχαρούμενα όταν τους προσφέρονται τα μέσα για κάποια πιο επεξεργασμένη παράσταση. Θυμάμαι το θαυμάσιο κέφι με το οποίο έπαιξα τη σκηνή της φιλονικίας Βρούτου και Κάσιου, και διακήρυξα:
“Καλύτερα να ‘μουν σκύλος και να γάβγιζα το φεγγάρι
Παρά ένας τέτοιος Ρωμαίος.”
Τα παιδιά που παίρνουν μέρος σε παρατάσεις των έργων «Ιούλιος Καίσαρ» ή «Ο έμπορος της Βενετίας», ή όποιου άλλου κατάλληλου έργου, δεν θα ξέρουν μόνο τους δικούς τους ρόλους, αλλά και τους περισσότερους άλλους ρόλους. Το παίξιμο θα είναι στις σκέψεις τους για πολύ καιρό, και οπωσδήποτε ευχαρίστησή τους. Στο κάτω-κάτω, η καλή λογοτεχνία επιδιώκει να προσφέρει ευχαρίστηση, και αν τα παιδιά δεν μπορούν από αυτή να νιώσουν ευχαρίστηση, ελάχιστα πιθανό είναι να βγάλουν από αυτή κάποιο όφελος.

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΤΗ

Επιπλέον της κανονικής εργασίας αγόρια και κορίτσια πρέπει να ενθαρρύνονται να ενδιαφέρονται για σημαντικά συζητούμενα πολιτικά, κοινωνικά, ακόμη και θεολογικά ζητήματα. Πρέπει να ενθαρρύνονται να διαβάζουν όλες τις απόψεις σε τέτοιες συζητήσεις αμφισβητήσεων, όχι μόνο την ορθόδοξη άποψη. Αν κάποιο από αυτά έχει έντονα αισθήματα προς τη μια ή την άλλη πλευρά, πρέπει να τους λέγετε πώς να ανευρίσκουν γεγονότα που υποστηρίζουν την άποψή τους, και ότι πρέπει να συζητούν με εκείνους που υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη. Συζητήσεις, που σοβαρά αποβλέπουν στην εξακρίβωση της αλήθειας, θα μπορούσαν να έχουν μεγάλη αξία. Σε αυτές, ο δάσκαλος πρέπει να μαθαίνει να παραμένει ουδέτερος, ακόμη και αν έχει γερά θεμελιωμένες πεποιθήσεις. Αν σχεδόν όλοι οι μαθητές συνταχθούν με τη μια πλευρά, ο δάσκαλος πρέπει να πάει με την άλλη, λέγοντας ότι αυτό το κάνει μόνο για να βοηθήσει τη συζήτηση. Αλλιώς, ο ρόλος του πρέπει να περιορίζεται στη διόρθωση λαθών ως προς τα γεγονότα. Με τέτοιους τρόπους, οι μαθητές θα μπορούσαν να μάθουν τη συζήτηση σαν μέσο για την εξακρίβωση της αλήθειας, και όχι σαν διαμάχη για ρητορική νίκη.

Όταν ο πραγματικός κόσμος δεν είναι αρκετά κολακευτικός, όλοι μας έχουμε την τάση να καταφεύγουμε σ’ ένα φανταστικό κόσμο, όπου όλες μας οι επιθυμίες ικανοποιούνται χωρίς μεγάλη προσπάθεια. Αυτή είναι η ουσία της υστερίας. Είναι επίσης η πηγή εθνικιστικών θεολογικών και ταξικών μύθων.

Η συνήθεια να ζει κανείς με φαντασίες είναι φυσιολογική και σωστή στα πρώτα παιδικά χρόνια, γιατί τα μικρά παιδιά έχουν μια ανικανότητα που δεν είναι παθολογική. Αλλά όσο πλησιάζουν στη ζωή του ενήλικου, πρέπει ν’ αποκτούν όλο και ζωηρότερη αντίληψη ότι τα όνειρα είναι πολύτιμα μόνο στο μέτρο που μπορούν να μεταβληθούν, γρήγορα ή αργά, σε γεγονός.

Θα ενθάρρυνα τη συνήθεια της νοητικής αμφισβήτησης μεταξύ των μεγαλύτερων αγοριών και κοριτσιών, και δεν θα έθετα εμπόδια στο δρόμο τους ακόμη και αν αμφισβητούσαν αυτά που θα θεωρούσα σαν σπουδαίες αλήθειες. Θα έκανα στόχο μου να διδάσκω το σκέπτεσθαι, όχι την ορθοδοξία, ή έστω την ετεροδοξία. Και ποτέ απόλυτα δεν θα θυσίαζα τη νοημοσύνη στο φανταστικό συμφέρον της ηθικής.

Ας γνωρίζουμε την αλήθεια, οποία κι αν είναι. Τότε μπορούμε να ενεργούμε λογικά. Οι κατέχοντες την εξουσία επιθυμούν να κρύβουν την εξουσία από τους δούλους τους, με σκοπό να μπορούν να τους εξαπατούν προς το συμφέρον τους, αυτό είναι κατανοητό. Ότι είναι λιγότερο κατανοητό είναι ότι οι δημοκρατίες θεληματικά πρέπει να κάνουν νόμους τέτοιους που να τις εμποδίζουν αυτές τις ίδιες να γνωρίζουν την αλήθεια. Αυτό είναι συλλογικός Δονκιχωτισμός (…). Μια τέτοια στάση ποταπού πανικού είναι ανάξια ελεύθερων αντρών και γυναικών. Θα επιζητήσω την αρετή με τη σωστή αγωγή των παθών και ενστίκτων, όχι με ψέμα και εξαπάτηση. Στην αρετή που επιθυμώ, η επιδίωξη της γνώσης, χωρίς φόβο και χωρίς περιορισμό, είναι ουσιαστικό στοιχείο, και σε απουσία της τα υπόλοιπα έχουν μικρή αξία.
Αυτά που λέγω δεν σημαίνουν τίποτε περισσότερο από το ότι θα καλλιεργούσα το επιστημονικό πνεύμα. Πολλοί διαπρεπείς επιστήμονες δεν έχουν αυτό το πνεύμα έξω από το ειδικό πεδίο τους. Θα επιζητούσα να το κάνω παντού διάχυτο. Το επιστημονικό πνεύμα ζητεί κατά πρώτο την επιθυμία ανεύρεσης της αλήθειας. Όσο φλογερώτερη είναι αυτή η επιθυμία, τόσο το καλύτερο. Συνεπάγεται, επιπλέον, ορισμένες νοητικές ιδιότητες. Πρέπει να υπάρχει προεισαγωγική αβεβαιότητα, και συνεπακόλουθη απόφαση σύμφωνη με τη μαρτυρία. Δεν πρέπει να φανταζόμαστε προκαταβολικά ότι γνωρίζουμε ήδη αυτό που η μαρτυρία θα αποδείξει. Ούτε πρέπει να ευχαριστούμεθα με έναν οκνηρό σκεπτικισμό, που θεωρεί την αντικειμενική αλήθεια σαν ανέφικτη και κάθε μαρτυρία σαν μη πειστική. Πρέπει ν’ αποδεχόμαστε ότι ακόμη και οι καλύτερα θεμελιωμένες πίστεις μας πιθανόν να χρειάζονται κάποια διόρθωση. Αλλά η αλήθεια, καθόσον είναι ανθρώπινα εφικτή, είναι θέμα βαθμού προσέγγισής της.

Σε κάθε περίπτωση, η πρόοδος προήλθε από την υποκατάσταση προκαταλήψεων και παθών με την παρατήρηση. Για χάρη αυτού του βήματος η πρωταρχική αβεβαιότητα είναι πολύ σπουδαία.

Σ’ ένα κόσμο όπου αντίπαλοι προπαγανδιστές διαρκώς μας βομβαρδίζουν με ψέματα αυτή η κριτική συνήθεια του νου είναι εξόχως σπουδαία. Η πρόθυμη ευπιστία έναντι των επαναλαμβανόμενων διαβεβαιώσεων είναι μια από τις κατάρες του σύγχρονου κόσμου, και τα σχολεία πρέπει να κάνουν ότι μπορούν για να τον φυλάξουν από αυτή.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, η ψυχολογική πηγή των σκληρών δογμάτων είναι ο φόβος και αυτός είναι ένας λόγος που επέμενα τόσο πολύ στον τονισμό της ανάγκης εξάλειψης του φόβου στην παιδική ηλικία.

Αν η μόρφωση γίνεται φρόνιμα, θα είναι μάλλον χαρά παρά καθήκον για όσους τη δέχονται. Το σπουδαίο δεν είναι να αυξήσουμε το ποσό των όσων μαθαίνονται πέρα από όσα τώρα συνήθως διδάσκονται στα παιδιά των επαγγελματικών σχολών. Το σπουδαίο είναι το πνεύμα της περιπέτειας και της ελευθερίας, το αίσθημα του ξεκινήματος σε ένα ταξίδι ανακαλύψεων. Αν η τυπική εκπαίδευση γίνεται με αυτό το πνεύμα, τα πιο έξυπνα παιδιά θα τη συμπληρώσουν με δικές τους προσπάθειες, για τις οποίες πρέπει να προσφέρεται κάθε ευκαιρία. Η γνώση είναι ο ελευθερωτής από την αυτοκρατορία των φυσικών δυνάμεων και των καταστρεπτικών παθών. Χωρίς γνώση, δεν μπορεί να κτισθεί ο κόσμος των ελπίδων μας. Μια γενεά που εκπαιδεύθηκε σε άφοβη ελευθερία θα έχει ευρύτερες και τολμηρότερες ελπίδες από αυτές που είναι δυνατές σ’ εμάς, που έχουμε ακόμη να παλεύουμε με τους δεισιδαιμονικούς φόβους οι οποίοι καραδοκούν μέσα μας κρυμμένοι στο υποσυνείδητό μας. Όχι εμείς, αλλά οι ελεύθεροι άντρες και οι ελεύθερες γυναίκες που θα δημιουργήσουμε, θα δουν το νέο κόσμο, πρώτα στις ελπίδες τους, και ύστερα επιτέλους στην πλήρη λαμπρότητα της πραγματικότητας.

Χίλιοι παλιοί φόβοι φράζουν την οδό προς την ευτυχία. Αλλά η αγάπη μπορεί να νικήσει το φόβο.

--------------------------------------------------------------------------------------------

[1] Θα προσέθετα εδώ την εξερεύνηση του Διαστήματος και την αποστολή των διαστημοσυσκευών μας σε κάθε άκρη του ηλιακού συστήματος και πέρα από αυτό.

Ένα πολύ καλό βιβλίο για παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι: “Το διάστημα” του Μαρί Κολαζέκ